Współczesne badania archeologiczne potwierdzają występowanie w Polsce fletni Pana instrumentu związanego z kulturą łużycką i pochodzącego z przełomu epoki brązu i żelaza /ok. 1000-700 p.n.e./.
W Przeczycach koło Siewierza znaleziono grób szmana pochodzący z kultury łużyckiej a dokładniej z V okresu epoki brązu i początkowej fazy okresu halsztackiego tj. pomiędzy 800 a 550 r. p.n.e. W grobie tym znaleziono multanki wykonane z kości i składające się z dziewięciu rurek.
Szczątki multanek znajdują się w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Górnośląskiego w Bytomiu
Dawniej w Polsce
fletnia występowała pod nazwą multanki od gór Multanów jak
sugeruje O. Kolberg. Potwierdza
to "Słownik etymologiczny jęz. polskiego" - Aleksandra Brücknera:
Multany zwane też Muntenią to historyczna kraina w Rumunii stanowiąca wschodnią część Wołoszczyzny leży między Dunajem i Karpatami. Historyczną stolicą Muntenii jest Târgovişte, a najważniejszym miastem multańskim – Bukareszt. Zatem uznać możemy , że nazwa multanki jest pochodzenia wołoskiego. Wołosi przybyli na południowe ziemie polskie w drugiej połowie XIV wieku. Z pewnością także przynieśli ze sobą na nasze tereny fletnie, nie mniej jednak jak już wiemy z badań archeologicznych fletnia już tu była znana od dwóch tysięcy lat. Tak więc to nie Wołosi jako pierwsi dali nam fletnię a jedynie nazwę multanki.
Multanki to także dialektyczna forma występujących na Morawach moldanek, czyli ludowego instrumentu pasterskiego składającego sie z szeregu równolegle złączonych piszczełek, różnej długości.
W Polsce fletnia Pana to instrument szczególnie popularny w okresie
renesansu /XV-XVI w./ kiedy to wskrzeszano tradycje antyczne do których z
pewnością można zaliczyć fletnię Pana. Na ślad multanek na Żywiecczyźnie
natrafił niedawno zmarły muzykolog i folklorysta Józef Mikś. We
współczesnym instrumentarium góralskim instrument ten już nie istnieje i
nie jest nawet pamiętany przez najstarszych ludowych muzyków, choć w
spisanych poniżej góralskich kolędach wielokrotnie się o multankach
wspomina.
Rekonstrukcje tradycyjnych polskich multanek
wykonanych przez Marka Teśluka:
Arcydzięgiel
Bez dziki
Rdestowiec
Bodaj największym współczesnym polskim artystą nawiązującym w swej twórczości do prasłowiańskich multanek jest Maciej Rychły z zespołu Kwartet Jorgi. Buduje on swoje instrumenty własnoręcznie z roślin, które pewnie w dawnych czasach stanowiły materiał na multanki czyli arcydzięgla, rdestu czy bzu czarnego. Próby przywrócenia tego instrumentu folklorowi góralskiemu podejmuje też żywiecki muzyk-folklorysta Jacenty Ignatowicz.
Literackimi dowodami na istnienie fletni w kulturze polskiej są utwory poetów staropolskich i góralskich twórców kolęd, których fragmenty wymienione są poniżej.
Poezja staropolska
Miło patrząc na łąki, kiedy się odzieją,
Miło patrząc na zdroje, kiedy wodę leją;
Dobra lecie śmietana, dobra szołdra zimie,
Kiedy uschnie na wietrze abo w gęstym dymie;
Dobry wieniec bluszczowy - nad wszytko multanki,
Kiedy grasz, Węda, w lesie, zabywając Hanki.
Jan Kochanowski /1530-84/ "Do Wędy"
*****
„...I Gawiński w pastusze wdzięcznie dmiąc multanki
Chwalebny spór z dawnymi wiedli o sielanki...”
Franciszek Ksawery Dmochowski /1762-1808/
„Sztuka rymotwórcza. Poema we czterech pieśniach”
"...Jako zawsze wieńce mu z głowy pospadały,
Dzban tylko i multanki przy stronie wisiały...”
Szymon Szymonowic /1554-1629/ „ Sielanki” . Sielanka trzecia- Silenus
„... Niech się las nigdy ogniem nie wyzłaca,
I kolędnymi nie brzęczy multanki...”
Juliusz Słowacki /1809-49/ „Król Duch”
Pieśń religijna z XIX w. śpiewana czasie rezurekcyjnej procesji na szczycie góry Łysiec i w innych kościołach kielecczyzny:
„Obok klasztoru są trzy groby – Jezusa, Matki Boskiej i Jana Chrzciciela. Na grobie Chrystusa „świece goreją”, przed grobem Bogurodzicy „multanki grają”, a przed „świętym Janem róża wykwita” ( w innej wersji to na mogile Jana gra muzyka, zaś kwiat wyrasta z grobu Maryi ).
Oskar Kolberg „Lud”, tom XIX Kieleckie, s. 183-184
Kolędy, szopki, pastorałki bożonarodzeniowe:
„... Bier Kuba trybula, nastroj hudbu trubować,
Maciek muldanki, a ja pistrałki rychtować ...”
Fragment tekstu XVIII wiecznej "Szopki żywieckiej" opublikowanej przez badacza Żywiecczyzny S. Szczotkę w czasopiśmie "Gronie" r.1: 1938, nr 4 s.473-502
***
„ ...Jedni multanki, drudzy na lirze
Lubo na skrzypkach, na dutkach szczerze
Zagrajcież maluchnemu, ...”
***
„ ...Upadłszy wszyscy pod nogi Boga,
Kuba dobywa swojego roga,
A drudzy śpiewali, na multankach grali,
Razem tańczyli, Dziecię cieszyli.”
„...Teraz Ci zagramy
Na czem tylko mamy,
na skrzypkach i na dutkach,
Także i na multankach.
Graj ty Wojtal w dudy,
Boćżeś bardzo chudy.
A ty Grzelo w skrzypeczki,
Ty Kuba w multaneczki."
***
„...Niech ci pastuszkowie śpiesznie przybywają
i na multaneczkach wdzięcznie przygrywają.”
"...Wojtalu, ty weź skrzypeczki, ty Wachu za multaneczki:
Ucieszcie dzieciątko."
"...Wół osioł, wół osioł przed Nim klękali,
Bo swego, bo swego Pana poznali.
Beczący, ryczący Panu śpiewali,
Pasterze, pasterze w multanki grali..."
___________________________________________________________________
O multankach pisali:
- Alojzy Kopoczek "Instrumenty muzyczne Beskidu Śląskiego i Żywieckiego. Aerofony proste i ich repertuar." Beskidzka Oficyna Wydawnicza. Bielsko-Biała 1984
- A. Szulcówna "Muzykowanie w Polsce renesansowej" Poznań 1959
- B. Szydłowska-Ceglowa "Staropolskie nazewnictwo instrumentów muzycznych" Wrocław 1977
Kolędy i pastorałki pochodzą z:
- "Kolędy i Pastorałki ze zbiorów Józefa Hulki" Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej 1990
- "Zwyczaje o obrzędy Noworoczne" /materiały zebrane przez Jana Gąsiorka/ Wojewódzki Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej
- "Gore gwiazda Jezusowi - Pastorałki" zebrał Józef Bartusiak. Wojewódzki Ośrodek Kultury w Nowym Sączu 1993
